قالی و فرش ترکمن

شهرت استان گلستان و بخصوص ترکمن، بخاطر هنری منحصر بفرد می‌باشد که بیشتر خاص زنان و دختران این خطه است. قالی و فرش ترکمن، هنری که در سطح جهان شناخته شده و از گذشته تا به امروز، محبوبیت فراوان داشته است. ترکمن‌ها، نژادی از ترک‌ها هستند که از گذشته‌های دور در حاشیه دریای خزر سکنی گزیدند و به زندگی چادرنشینی روی آوردند. مارکوپولو، در سفرهای خود، از خاطرات خود در ایران و نواحی شمال می‌گوید. وی از فرش ترکمن به عنوان یکی از گنجینه‌های هنری در فرش ایرانی یاد کرده است. همانند بسیاری از اقوام عشایرنشین ایران، ترکمن‌ها نیز فرش‌بافی را در فرهنگ خود جای داده‌اند. هرچند که فرش ترکمن دارای اصالت زیادی است، اما بیشتر این فرش‌ها بخصوص در گذشته صرفاً برای رفع نیاز و ضرورت بافته می‌شدند. هرچند فرش و قالی‌های زیبا و چشم‌نواز نیز در این منطقه کم نیستند.

فرهنگ فرش و قالی ترکمن

فرش‌های ترکمن از زیبایی و اصالت ویژه‌ای برخوردارند. این فرش‌ها با رنگ‌های مختلف که اغلب با تنالیته‌های تیره و سنگین بافته می‌شوند، زمانی معروف‌ترین فرش آسیای مرکزی به حساب می‌آمد. رنگ‌های سرخ، زرد، سبز، سرمه‌ای، سفید و نارنجی از رنگ‌هایی هستند که بیشترین استفاده از آنها در فرش ترکمن شده است. زمینه فرش‌های ترکمن اغلب به رنگ قرمز می‌باشد که روی آن از طرح‌هایی به رنگ‌های دیگر به کار گرفته می‌شود. در فرش ترکمن، از ترکیبات مختلف نخ، پشم و ابریشم استفاده می‌شود. بسته به نوع ظرافت و کاربردی که فرش دارد، از ترکیب نخ و پشم، پشم خالص، پشم و ابریشم یا از ابریشم خالص استفاده می‌شود. طبیعیست که فرش‌های ترکمن ابریشم خالص، از ظرافت بسیار زیادی برخوردارند.

فرش‌های ترکمن بیشتر به دست زنان و دختران بافته می‌شود. به نوعی می‌توان گفت که هنر فرش‌بافی، همچون مهارت‌های دیگری که از زنان به دختران‌شان منتقل می‌شود، مهارت ظریفی است که در رگ و خون زنان و دختران ترکمن جاریست. البته در کنار فرش‌بافی ترکمن، هنرهای دیگری از جمله سوزن دوزی، خورجین و آشپزی نیز جزء ثروت‌هایی است که در جان زنان ترکمن نهفته شده است. از آنجا که قالی‌بافی در تامین اقتصاد خانواده‌های ترکمن نقش مهمی دارد، در تمامی خانه‌ها، چادرها و آلاچیق‌های مردمان ترکمن می‌توان یک دار قالی‌بافی پیدا کرد. غالباً زنانی با سن بالاتر، به پشم‌ریسی و رنگرزی مشغولند و دختران جوان‌تر به دلیل قدرت بینایی و دقت بالاتری که دارند، به بافتن فرش و قالی ترکمن می‌پردازند.

نقش و طرح در فرش‌بافی ترکمن

معروف‌ترین و بارزترین طرح و نقش در فرش ترکمن، ماری گل نام دارد. این طرح بصورت هشت ضلعی‌‌هایی در کنار هم ایجاد می‌شود که بافت بسیار ظریف و دقیقی دارد. ترکمن‌ها به طرحی که در فرش خود به کار می‌برند، گول / گل می‌گویند. خطوط و نقوشی که در فرش ترکمن زده می‌شوند، نمادی از اندیشه و فرهنگ این خطه می‌باشد و به نوعی زن ترکمن، در برون ریزی درک و دیدگاه خود از پدیده‌های زندگی، به ایجاد نقوش فرش منجر می‌گردد. در ادامه به معرفی برخی از معروف‌ترین نقش‌های قالی ترکمن خواهیم پرداخت.

نقش ماری گل

ماری گل که به طرح ترکمن نیز شهرت دارد، معروف‌ترین نقشی است که در قالی و فرش ترکمن به چشم می‌خورد. نام دیگر این طرح، کوشک دابان می‌باشد که بخاطر ارج نهادن مردم ترکمن به شتر، چنین نامی به خود گرفته است. بافت این طرح بصورت بسیار ظریف انجام می‌شود. ماری گل با تکرار هشت‌ضلعی‌های منتظم و با نقش‌مایه‌های هندسی در حواشی قالی شکل می‌گیرد. ماری گل به نوعی نماد قوم ترکمن نیز شناخته می‌شود.

نقش قبسه گل

نقش قبسه گل متعلق به طایفه جعفربای می‌باشد. این طرح، نمادی از پرنده‌ای است که در سواحل دریای خزر زندگی می‌کند. این طرح معمولاً به شکل لوزی بافته می‌شود و امتداد آن را با طرح‌های دیگری از گل‌ها و پرندگان پر می‌کنند.

نقش طغرگل

طرح نیز مانند قبسه گل متعلق به قوم جعفربای می‌باشد. این طرح نشان دهنده یک عقاب است که یادآور طغرل سلجوقی می‌باشد. چرا که زمانی که طغرل سلجوقی بر مسعود غزنوی پیروز شد و وارد شهر نیشابور گردید، بر یک دست عقابی نشانده بود و شمشیری بر دست دیگرش گرفته بود. همچنین این نقش نمادی از دشت‌های وسیع و بی‌کرانی است که قوم سلحشور ترکمن در آن به زندگی چادرنشینی پرداخته‌اند.

از دیگر طرح‌های معروف فرش ترکمن می‌توان به طرح قابوس، آینه گل و گرمج گل اشاره کرد.