فرش و قالی کرمان
همانطور که پیشتر در تاریخچه فرش ایرانی بیان کردیم، صنایع دستی هر خطهای، نمادی از فرهنگ آن میباشد. قالی و فرش، از اصیلترین هنرهای ایرانی میباشد که قدمتی چند هزار ساله دارد. در این سری از مطالب در فرش آستان، قصدمان این است که به بررسی معروفترین شهرهای ایران که دستی در اعتلای فرهنگ قالیبافی دارند بپردازیم. قالی و فرش کرمان، با طیف گستردهای از طرفداران و سینهچاکان خود، توانسته است اثر درخشانی بر چهره هنر فرش ایرانی در کل جهان بگذارد. فرش و قالی کرمان که لبریز از رنگهای بیشمار، گل و گیاهان زیبا، شکوفهها و پرندگان و حیوانات است که به نوعی تداعیگر جریان زندگی در خود میباشد.
کرمان، شهری باستانی و کهن که پیشینهای بسیار دور در قالیبافی دارد، گل سرسبد قالی ایرانی در جهان میباشد. شهرت و محبوبیت قالی کرمان، بیشتر بخاطر درهم آمیختن طرح و رنگهای بسیار در آن میباشد. امروزه، قالیهای اصیل و کهن کرمان، در موزههای بسیاری در جهان بعنوان یکی از سرمایههای موزهها شناخته میشود. این قالی را میتوان رنگارنگترین نوع قالیهای ایرانی به شمار آورد.
طرح و نقش فرش و قالی کرمان
هرچند طراحی و نقشهکشی قالی کرمان قدمتی دیرینه دارد، اما به دلیل فراز و نشیبهای بسیاری که در تاریخ آن اتفاق افتاده است، نمیتوان از طراحان کهن آن نام برد. محمد ارجمند، از معروفترین طراحان و قالیبافان کرمان بود که در سال ۱۳۴۷ در کرمان متولد شد. وی از همان سنین کودکی به طراحی فرش علاقهمند شد و در سالهای پایان عمر خود، در ایالات متحده آمریکا به عنوان سلطان فرش شناخته میشد. بطور کلی طرح قالی کرمانی را به دو دوره متفاوت تقسیمبندی میکنند.
- دوره اول: طرحهایی موسوم به باغی، گلدانی، شکارگاه و ترنجی که در دوره صفویه بسیار رایج بود.
- دوره دوم: طرحهای چون لچک، درختی، افشان، سبزیکار، بتهای، تصویری، قاب فرآنی که در نیمه دوم قرن ۱۳ هجری باب شدند.
همانطور که پیشتر نیز گفتیم، از دورههای اوج هنر فرشبافی ایران، دوره حکومت سلسله صفویان بود. شهر کرمان در آن زمان، یکی از مراکز مهم قالیبافی در ایران بود.
تجسم بهشت در قالی کرمان
طرحهای درختی، گلدانی، ترنج و باغی کرمان، دارای المانهایی هستند که به نوعی تصویری از بهشت را به مخاطبان خود نشان میدهند. در این طرحها، باغهایی سرسبز با گلها و شکوفههای بسیار و طرحهایی از پرندگان که نمادی از آرامش ابدی در بهشت هستند دیده میشود. همچنین طرح درخت سرو که نشانگر جاودانگی در بهشت میباشد نیز رایج میباشد. با توجه به اقلیم کویری و خشک کرمان، طراحان و بافندگان قالی در این خطه، به نوعی در آرزوی بهشت برین بودهاند. شاید به همین دلیل است که از نهرهای فراوان، درختان سرسبز و باغات انبوه در طرح قالی کرمان استفاده شده است.
مشخصات فنی فرش و قالی کرمان
فرش کرمان از منظر روشهای تولید به دو طبقه شهری و عشایری دستهبندی میشود. شهر کرمان، مرکز باقت فرشهای شهری میباشد. مرکز مهم فرشهای عشایریباف کرمان نیز در شهر سیرجان واقع شده است. همچنین شهرهای دیگری چون راور، رفسنجان، چوبار و بردسیر نیز از مراکز مهم فرش و قالی کرمان به شمار میآیند.
مواد اولیه فرش کرمان: همانند بسیاری دیگر از فرشهای ایرانی، از پشم، نخ و ابریشم در قالیبافی کرمان استفاده میشود.
دار کرمانی: دار گردان عمودی که به دار کرمانی نیز معروف است، بعنوان دستگاه فرشبافی و قالیبافی در کرمان رواج دارد.
پود گذاری: اغلب فرشهای استان کرمان از نوع سه پود میباشند. هرچند گاهی فرشهای دو پود نیز بافته میشوند.
گره: در قالیهای شریف کرمان، از گره نامتقارن استفاده میشود. نوع نامتقارن آن نیز در روستاهای کرمان به کار گرفته میشود.
ضخامت نخ: واحدی به نام “لا” در فرشبافی کرمان برای اندازهگیری ضخامت به کار گرفته میشود. این واحد نشانگر تعداد نخهایی است که به دور یکدیگر پیچیده شده و در نهایت یک نخ برای بافت اصلی بوجود میآورند.
اندازه و ابعاد: قالی کرمان در ابعاد متفاوتی بافته میشود. دو متر در سه متر، دو و نیم در سهو نیم، سه در چهار در قالیهای کرمانی دیده میشود. امروزه از انواع فرش کرمانی بعنوان رومبلی، زیرانداز، پشتی و پادری نیز استفاده میشود. هرچند بافت کناره در کرمان کمتر به چشم میخورد، در سالهای اخیر، بافت خرک با ابعاد ۱۲۰ سانتیمتر در ۶۰ سانتیمتر رواج یافته است.
معروفترین فرشهای کرمان
قالی راور، از معروفترین و شاید قدیمیترین قالیهای کرمان میباشد که از طرح و رنگ خیرهکنندهای برخوردارند.
برخی از قالیهای نفیس کرمان که امروزه در موزههای مختلف نگهداری میشوند، در فهرست زیر عنوان شدهاند:
- قالی نقش هراتی که در موزه واشنگتن نگهداری میشود و بافت آن به قرن شانزدهم میلادی بازمیگردد.
- قالی نقش ترنجی، بافته استاد حسین کرمانی در سال ۱۳۰۱ هجری قمری واقع در موزیه دفینه تهران.
- قالی نقش شکارگاه مربوط به سال ۱۳۳۲ هجری قمری که در موزه دفینه تهران میباشد.
- سه قالی محرابی، افشان و گلدانی به ترتیب قرنهای دهم، یازدهم و دوازدهم که در آستان قدس رضوی میباشند.