قالی و فرش مشهد
رونق قالی‌بافی در مشهد از زمانی آغاز شد که تاجران و بازرگانان تبریزی برای گسترش صنعت و هنر فرش‌بافی اقدام به راه‌اندازی کارگاه‌های فرش و قالی در سراسر ایران نمودند. این کارگاه‌ها در بسیاری از روستاها و شهرهای ایران تاسیس شدند. گسترش فرهنگ فرش در استان خراسان رضوی نیز تقریباً از همان موقع شروع شد. فرش مشهد به سرعت محبوبیت بسیاری پیدا کرد و صادرات آن شروع شد. اما ظرافت بسیاری که در فرش مشهد بکار گرفته می‌شود و صیقل دادن زیاد تار و پودها برای افزایش جذابیت رنگ‌ها، باعث کاهش عمر فرش‌ها می‌شد که باعث شد از اعتبار فرش مشهد کاسته شود. در ادامه با مروری بر تاریخچه کوتاهی از فرش مشهد، مشخصات ظاهری و فنی و نگاهی به نمونه‌هایی از این فرش، بیشتر با فرش مشهد آشنا خواهیم شد.
تاریخچه فرش و قالی مشهد
با استناد به شواهد موجود، هنر فرش‌بافی و قالی‌بافی در مشهد، دیرینه‌ای ۵۰۰ ساله دارد. از کهن‌ترین فرش‌های موجود که منسوب به مشهد باشد، می‌توان به نمونه‌هایی از نوع سجاده شکل آن اشاره کرد که توسط شاه طهماسب در سال ۱۵۵۶ به سلیمان یکم هدیه داده شده است. بسیاری از فرش‌های کهنی که توسط هنرمندان در مشهد بافته شده است، اکنون در موزه‌هایی در دنیا نگهداری می‌شود که از معروف‌ترین کلیکسونرها که شیخ سعود آل ثانی قطری نام دارد، از انواع درجه یک آن نگهداری می‌کند.
اوج هنر فرش‌بافی مشهد در قرن نوزدهم و بیستم میلادی بود که حجم زیادی از فرش به اروپا صادر می‌شد. اما پس از آن صادرات فرش مشهد با کاهش چشمگیری روبرو شد. دلیل این افت یکباره، صیقل دادن زیاد تار و پود فرش بود. فرش مشهد در عین زیبایی خود، بسیار شکننده بود و عمر چندانی نداشت. این عاملی بود که فرش و قالی مشهد را با ایجاد تصور بد نسبت به آن عجین ساخت. شاه عباس صفوی که بیشترین نقش را در زنده نگه داشتن هنرهای اصیل ایرانی داشته است، فرش‌بافی در مشهد را نیز بنیان گذاری نموده است. به دستور وی، یکی از قدیمی ترین فرش‌های مشهدباف، جهت مزین نمودن آستان قدس رضوی بافته شده است.
هنرمندان و مراکز مهم فرش و قالی مشهد
از هنرمندانی که باعث تحول فرش مشهد شدند، برادران عمواوغلی بودند. آنها از پیشکوستان فرش‌بافی مشهد بوده که آثار بسیار گرانبهایی در این زمینه خلق کرده‌اند. بارزترین مشخصه فرش‌های عمواوغلی، ریزبافت بودن و دقت بسیار زیاد این فرش‌ها می‌باشد. استفاده از رنگ‌های طبیعی و سنتی، هارمونی بی‌نظیر طرح و رنگ و ظرافت آن، از عواملی هستند که فرش عمواوغلی را زبانزد کرده است. جالب است که یکی از این فرش‌ها امروزه در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می‌شود. مراکز مهم قالی و فرش مشهد، طرقبه، زشک، نوغند و شاندیز هستند.ش
مشخصات و ویژگی‌های فرش مشهد
در طرح و نقش‌های قالی مشهد، از گل‌های درشت شاه عباسی که بر ساقه‌های نازک و کم عرض نشسته‌اند استفاده می‌شود. هم‌چنین از طرح لچک ترنج که نوشته‌هایی در حاشیه آنها وجود دارد نیز استفاده می‌شود. هم‌چنین طرح‌های اصیل ایرانی مانند گلفرنگ و طرح ربعی سعدی نیز دیده شود. در فرش مشهد از رنگ‌های جذابی استفاده می‌شود. رنگ قرمزدانه که بصورت طبیعی و از بدن جانوران به عمل می‌آید، در رنگ‌بندی فرش مشهد بسیار به چشم می‌خورد. رنگ عنابی نیز بسیار رایج بوده و علاوه بر آن، انواع رنگ‌های سبز، آبی و سرمه‌ای نیز در رنگ‌بندی این فرش حضور دارند.
پرزهای قالی مشهد متوسط بوده در تهیه آن از پشم بسیار لطیف استفاده می‌شود. در تهیه مواد اولیه برای فرش مشهد، بیشترین هزینه‌ها را انجام می‌دهند. از این رو، عمر محصول بسیار بالاست و استقامت بالایی دارد. فرش مشهد در ابعاد متنوعی بافته می‌شود. به گونه‌ای که در بین فرش‌های بافته شده توسط عمواوغلی، فرش‌های با مساحت بیش از ۱۰۰ متر نیز دیده می‌شود. بافت قالی‌های ۶، ۱۲ و ۱۵ متری در این روزها بیشتر رایج است. در فرش‌های کهن مشهد، ابعاد کوچک آن کمتر دیده می‌شود.
بیشتر قالی‌های مشهد دارای رجشمار ۳۰ تا ۳۵ است. هرچند گاهی اوقات رجشمار ۴۰ نیز یافت می‌شود، اما این امر کمتر رایج است. در قالی‌های قدیمی عمواوغلو حتی رجشمار ۱۳۰ نیز دیده می‌شود. نوع دار قالی مشهد عمودی بوده و شیرازه‌بافی آن نیز پس از اتمام بافت فرش انجام می‌شود. البته در گذشته شیرازه‌بافی همزمان با بافت فرش انجام می‌شده است.
