طرح فرش ایرانی

در معرفی شهرهای مختلف کشور که محبوب‌ترین و اصیل‌ترین فرش‌ها را می‌بافند، در مورد سبک و سیاک هر کدام از این شهرها توضیحاتی دادیم. راجع به نقش و طرح فرش ایرانی صحبت‌های بسیار می‌توان کرد. چرا که ذهن انسان قادر به ایجاد انتزاعاتی است که این توانایی رابطه مستقیمی با نوع کارکرد و نگاه هر انسانی دارد. از آنجا که طرح زدن به هر شکلی، به مدل ذهنی افراد از دنیای پیرامون خود مربوط می‌شود، تفکیک طرح در فرش ایران کاری دشوار خواهد بود. از این رو در این مقاله سعی در این داریم که معروف‌ترین طرح و رنگ‌ها در فرش ایرانی را با هم مرور کنیم. آشنایی با طرح‌ها و شناخت فرش ایرانی باعث ایجاد شناختی بهتر از سبک زندگی افراد قومیت‌ها و شهرهای مختلف که هنر فرش‌بافی را در خود پرورش داده‌اند خواهد شد.

باستانی و اسلامی؛ ترکیب هنر و مذهب در طرح فرش ایرانی

واضح است که وقتی از آثار اسلامی سخن گفته شود مقصود چیست. این طرح‌ها با الهام گرفته شدن از طرح‌هایی که در کاشی‌کاری بناهای ایرانی‌الاصل و مساجد تاریخی ایرانی استفاده می‌شود ایجاد شده‌اند. از جمله این اماکن می‌توان مسجد شیخ لطف الله، مسجد امام اصفهان، طاق بستان، تخت جمشید را نام برد. طرح زیرخاکی نیز که از طرح‌های معروف فرش تبریز می‌باشد جز این دسته از طرح‌ها قرار می‌گیرد.

اسلیمی

اسیلم در لغت به معنای جوانه گیاه است که وقتی این مفهوم در طرح فرش نقش بسته می‌شود، گردش شاخه‌های درختان را روی فرش نشان می‌دهد. این طرح در زمان‌های پیش از اسلام بوده است که در گذر زمان و با نوآوری‌های هنرمندان فرش‌باف ایرانی، روند تکاملی خود را سپری کرده است. این طرح بیشتر با دو طرح مهم آن بنام‌های ماری و دهن‌اژدری شناخته می‌شود. این نام‌گذاری بخاطر شکل طرح است که انتهای شاخه آن را به دهان باز اژدها شبیه کرده است. از انواع دیگر اسلیمی می‌توان خرطومی، شکسته، لچک و ترنج، گل‌دار و برگی را نام برد.

افشان

طرح افشان، هماهنگی گل با برگ و پرنده و حیوان است. در این طرح، گل‌ها، برگ‌ها و نمادهای حیوانات در تعادل خاصی که با هم برقرار کرده‌اند، در سرتاسر طرح بصورت منظم پراکنده شده‌اند. معمولاً این طرح فاقد لچک و ترنج است. طرح افشان نیز خود دارای نمونه‌ّای مختلفی می‌باشد. شاه عباسی، دسته گل، شاخه پیچ، ترنج دار و افشان اسلیمی انواعی هستند که در این دسته‌بندی قرار می‌گیرند.

ایلاتی

همانگونه نام این طرح نشان‌دهنده نوع آن است، مشخصاً واضح است که این طرح در بین ایلات و عشایرهای کوچ‌نشین رواج داشته و فرزند ذهن خلاق آنهاست. نقش و نگاری که در طرح ایلاتی وجود دارد، نمادهایی از محیط، گل و گیاه، وسایل کار، پرندگان و حیوانات است. این طرح‌ها علاوه بر استفاده در فرش عشایر و ایلات، بلکه در گلیم و گبه و جاجیم نیز دیده می‌شوند.

اقتباسی

طرح‌های اقتباسی طرح‌هایی هستند که از فرهنگ کشورهای دیگر و خلاقیتی که آنها در ایجاد طرح داشتند گرفته شده‌اند. به همین منظور بدانها اقتباسی گفته می‌شود. این طرح‌ها معمولاً طرح‌هایی هستند که خود ریشه ایرانی داشته و امروزه در شهرهای مرزی کشور از آنها بسیار دیده می‌شود. از جمله معروف‌ترین طرح‌های اقتباسی، طرح افغان و کوبلن فرانسه هستند.

طرح بندی؛ تکرار در طرح فرش ایرانی

طرح بندی، طرحی است که در آن نقش و نگارهای طرح در ضمن حرکت در امتداد فرش تکرار می‌شوند. طرح بندی با توجه به نوع نقشی که برای تکرار شدن در نظر گرفته شده است به دسته‌های متفاوتی از هم تقسیم می‌شوند. خوشه انگوری، بندی اسلیمی، شیر و شکری، ترنج‌دار، دسته گل و … از انواع نقوشی هستند که در طرح بندی جهت تکرار انتخاب می‌شوند.

بته‌ای

از رایج‌ترین انواع طرح در فرش ایرانی می‌توان از طرح بته‌ای نام برد. این طرح علاوه بر این در کشور هندوستان نیز مورد توجه قرار گرفته است. این طرح به شکل درخت سرو است که در اندازه‌های گوناگون و با خلاقیت‌های متفاوتی از هنرمندان بافته می‌شود. این طرح در نقاطی از ایران که در گذشته و امروز از مراکز فرش ایران بوده‌اند رایج است. شهر قم، بیرجند، کرمان و تبریز از جمله شهرهایی هستند که طرح بته‌ای در فرش‌های بافته شده توسط آنان بسیار دیده می‌شود. بهترین نوع طرح بته‌ای در شهر کرمان بافته می‌شود که زیبایی آن مثال زدنیست. علاوه بر فرش، از طرح بته‌ای در برخی هنرهای دستی ایرانی دیگر نیز دیده می‌شود. مینیاتور، قلم‌زنی و قلم‌کاری و تذهیب از این هنرها هستند.

بیشتر بخوانید: بخش دوم مطلب طرح در فرش ایرانی