طرح فرش ایرانی (بخش دوم)

در مطلب قبلی تحت عنوان طرح فرش ایرانی به بررسی طرح‌های محبوب مختلفی که در بافت فرش ایرانی از آنان استفاده می‌شود پرداختیم. طرح باستانی و اسلامی، طرح اسلیمی، طرح بته‌ای، افشان و ایلاتی از جمله این طرح‌ها بودند. هم‌چنین راجع به یکی از طرح‌های بسیار مورد استفاده صحبت کردیم که طرح بندی نام دارد. در این بخش از محتوای فرش آستان قصدمان این است ادامه این طرح‌ها را به عرصه معرفی در آورده و با چندتای دیگر از خلاقیت فرش‌بافان و طراحان فرش ایرانی آشنا شویم.

ابتدا بخش اول را بخوانید: طرح در فرش ایرانی (بخش اول)

تلفیق در طرح فرش ایرانی

طرح تلفیقی درست همانگونه است که از نام آن پیداست. این طرح در واقع طرح خاصی را شامل نمی‌شود که از مناسبات خاصی برخوردار باشد. بارزترین ویژگی طرح تلفیقی این است که با ترکیب خلاقانه چند تا از ‌طرح‌های دیگر، به پدید آمدن طرحی نو می‌انجامد. از آنجا که دست هنرمند برای استفاده از متریال دلخواهش آزاد است، امکانات بیشماری برای ایجاد طرح‌های تلفیقی بوجود می‌آید. برخی از مشهودترین طرح‌های تلفیقی عبارتند از: طرح تلفیقی ترنج‌دار، تلفیقی ترنج با زمینه ساده، لچک و ترنج، تلفیقی دورنما و مواردی چند دیگر.

طرح ترکمن

طرح ترکمن که مختص فرش‌های ترکمن می‌باشد به مردمانی از همین نام تعلق خاطر دارد که در شمال شرق ایران زندگی می‌کنند. طرح ترکمن معمولاً از نقوش هندسی با چندضلعی‌هایی که بطور ذهنی ایجاد می‌شوند نقش می‌یابد. طرح ترکمن نیز انواع مختلفی دارد که طرح بخارایی، طرح قاشقی یا یموتی، طرح چشم آهو و خورجینی از انواع آن است.

شاه عباس در طرح فرش ایران

طرح شاه‌عباسی از زمان صفویه و درست در زمانی که شاه عباس صفوی تاثیرات خود روی هنر ایرانی را بالفعل کرد ایجاد شد. این طرح البته از زمان‌های پیش از اسلام نیز وجود داشته است، اما در زمان شاه عباس صفوی توانست به اوج خود برسد. نام این طرح در دوران پیش از وی، گل‌اناری بوده است که البته بدان پنجه‌پلنگی نیز گفته می‌شود. گل‌های استفاده شده در طرح شاه عباسی به شکل‌های چهار پر، پنج پر و شش پر در زمینه یا حاشیه فرش بکار گرفته می‌شوند. از طرح شاه‌عباسی بیشتر در فرش‌هایی که بافته شهرهای کاشان، اصفهان و مشهد و تبریز هستند استفاده می‌گردد.

تصویر و مینیاتور

فرش‌هایی که از تصاویر و نقاشی‌ها در طرح خود بافته شده‌اند، عموماً دارای بافت ریز هستند. رونق اینگونه فرش‌ها همانطور که در تاریخ فرش ایران مطرح کردیم از زمان صفویه آغاز شد که هنرمندان، چهره سلاطین و شعرا و هنرمندان دیگر را بر روی فرش طرح می‌زدند. هم‌اینک بیشتر فرش‌های تصویری در شهرهای اصفهان، کاشان و قم و تبریز بافته می‌شوند. اینگونه فرش‌ها غالباً جنبه تزئینی داشته و در بسیاری از موارد برای بافت آن از ابریشم استفاده می‌شود.

درختی

نقش اصلی بکار گرفته شده در این طرح‌ها، تصویری از یک درخت است. درختانی همچون سرو، بید مجنون و گردو از رایج‌ترین درختانی هستند که تصویرشان روی فرش نقش می‌بندد. سرو که نماد شادابی و ایستایی در برابر فشارهای زندگی است. بید مجنون که القاء کننده حس حزن و اندوه می‌باشد. درخت گردو که نشانی از عمر دور و دراز و پربرکت را با خود یدک می‌کشد. معمولاً‌ طرح‌های درختی مزین به نقوشی از پرندگان و حیوانات دیگر نیز هستند. بعنوان مثال طاووس که مظهر زیباییست. شیر مظهر قدرت و شتر مظهر صبر و بردباری. انواع طرح‌های درختی استفاده شده در فرش‌ها عبارتند از: حیوان‌دار، گل‌دار، درختی لچک و ترنج و درختی سراسری.

شکارگاه و شکارچی در طرح فرش ایرانی

پرنده، جانور و درنده‌ای که در حال فرار است و از آن سوی او، شکارچی در حال تیراندازی یا حمله بدانهاست. این طرحی است که از آن با عنوان شکارچی یا شکارگاه یاد می‌شود. استفاده از این طرح نیز با اینکه تا پیش از اسلام نیز رواج داشت، در دوران صفویه محبوبیت بیشتری پیدا کرد. فرش‌های منقش به طرح‌های شکارگاه، امروزه در موزه‌هایی در دنیا نگهداری می‌شوند. طرح شکارگاه موزه وین و فرش شکارچی موزه پولدی پتزولی از جمله آنهاست.

طرح قابقابی

این طرح را قاب‌های چند ضلعی مختلفی تشکیل می‌دهند که برای تزئین آنها از گل و برگ و نماد حیوانات و گیاهان استفاده می‌شود. قاب‌های چند ضلعی زمینه و متن فرش را می‌پوشانند. هم‌چنین استفاده از طرح اسلیمی در تلفیق با طرح قابقابی ایده جالبیست که توسط برخی از هنرمندان اجرا می‌گردد. این طرح از قالی امروزه در استان‌های اصفهان و مرکزی رواج بیشتری دارند.

بیشتر بخوانید: بخش سوم مطلب طرح در فرش ایرانی