تنوع فرش دست‌باف ایرانی بسیار زیاد است. دسته‌بندی‌هایی که برای فرش ایرانی در نظر گرفته شده است، در تفاوت‌ها تنوعاتی که در شیوه تولید، ابعاد و اندازه، جنس و کیفیت، ظرافت و زیبایی و کاربرد آنها وجود دارد متنوع می‌باشد. این تنوع باعث شده است که فرش‌های دست‌باف ایرانی دارای سبک خاصی در فرآورده‌های حاصله بوده که برای هر یک نیز نام‌گذاری جداگانه‌ای انجام شده است. در این مقاله، به بررسی دسته‌بندی‌های مختلف فرش می‌پردازیم و متوجه خواهیم شد که همپوشانی تعدادی از این خصلت‌ها موجب این می‌شوند که فرش‌هایی نو پدید آیند.

فرش از منظر محل بافت

شاید ابتدایی‌ترین دسته‌بندی فرش در محلی است که فرش در آنجا بافته می‌شود. از این منظر، فرش به سه دسته شهری، عشایری و روستایی تقسیم می‌شود. فرش شهری همانطور که از نام آن پیداست، توسط بافندگان شهری بافته می‌شود. معمولاً این فرش‌ها ظریف بوده، طرح و نقش ویژه‌ی سبک و سیاق خود را داراست و رج‌شمار آن نیز بالاست. شروع بافت فرش‌های شهری از زمان صفویه که کارگاه‌های قالی‌بافی در اصفهان و تبریز برپا شدند همراه بوده است.

فرش روستایی، نوع دیگری از فرش است که بصورت ابتدایی و ساده‌تر از فرش شهری بافته می‌شود. این فرش‌ها که توسط بافندگان روستایی بوجود می‌آید، معمولاً طرح‌هایی را به خود می‌گیرند که مستقیماً از ذهن بافنده نشات گرفته است و فاقد طرح اولیه هستند. قطع فرش روستایی از فرش شهری کوچک‌تر بوده و معمولاً بصورت ذرع و نیم‌ذرع، پشتی و کناره می‌باشد. تولید بازاری فرش‌های شهری باعث شده است که فرش‌های روستایی در معرض نادیده گرفته‌شدن و از بین رفتن قرار بگیرند.

فرش عشایری نیز همانطور که از نام آن پیداست، با نقوشی برخاسه از طبیعت زندگی و سبک کوچ‌نشینی مردمان عشایر بوجود آمده است. این فرش نیز مانند فرش روستایی ساده و یکنواخت بوده که در اندازه‌های کوچک و عموماً بصورت زمخت و با بافت درشت ساخته می‌شوند. از فرش عشایرباف، علاوه بر بافت قالی، در بافت جاجیم، گلیم، گبه، رختخواب‌پیچ و پشتی نیز استفاده شده است.

فرش از منظر شیوه بافت

طرز بافت فرش و شیوه قرارگیری تار و پود آن به سه روش انجام می‌شود. فرش تمام لول، فرشی است که قوس گره‌ای که در پشت فرش می‌افتد ۹۰ درجه است و شیارهای واقع شده در پشت فرش عمیق هستند. هم‌چنین فاصله‌ای بین تارها وجود نداشته و از بافت محکمی برخوردار است. فرش نیم‌لول را احتمالاً بتوانید حدس بزنید! این نوع فرش، دارای قوس گره‌ای معادل ۴۵ درجه می‌باشد. نوع دیگری از فرش نیز وجود دارد که در آن تارها به اندازه قطر یک نخ با هم فاصله دارند. به این فرش، فرش لول یا تخت گفته می‌شود که بافت آن یک پوده است و به شیوه حصیری بافته می‌شود. در هر رج از این فرش، چل زیر و رو شده و تارهای فرش بصورت یکی در میان از پشت قالی دیده می‌شوند.

جنس فرش

جنس فرش‌های دست‌باف ایرانی از نظر مواد اولیه‌ای که در آن استفاده شده است بسیار متفاوت است. این امر با توجه به اینکه تلفیق این مواد اولیه با هم منجر به ایجاد سبک جدیدی می‌شوند، بیشتر حائز اهمیت قرار خواهد گرفت. فرش پشمی، فرش تمام پشم، فرش چله پشم، همانطور که از اسامی آنها بر می‌آید، مشخص می‌کند که چه نوع جنسی را دارا هستند.

فرش کرکی، فرشی است که جنس پرز آن از موی بز می‌باشد. فرش ابریشمی نیز درست مانند فرش کرکی بوده با این تفاوت که جنس پرز آن ابریشم است. فرش‌های دیگری که در این دسته‌بندی قرار می‌گیرند عبارتند از فرش گل ابریشم، فرش تمام ابریشم، فرش زربافت که تار و پود آن از طلاست، فرش سوف که دارای نقوش برجسته‌ای از طلا می‌باشد.

از نظر اندازه و شکل هندسی فرش

فرشی که بصورت گسترده و پهن‌شده باشد، در اشکال هندسی مختلفی از جمله مستطیل، مربع، دایره و بیضی بافته می‌شود. هم‌چنین فرش می‌تواند علاوه بر سطح، پوششی برای یک حجم باشد. از فرش‌های کروی و حجیم برای گلابدان، کوزه و سماور، کره زمین و … استفاده می‌گردد. هم‌چنین فرش در ابعاد و اندازه‌های مختلفی نیز بافته می‌شود که هر یک از آنها اسمی به خود گرفته‌اند. شاید یکی از کوچک‌ترین ابعاد فرش، پادری باشد که برای گسترده شدن در درگاه ورودی اتاق بافته شده است.

دورنما، نوعی از فرش است که ابعادی بزرگتری از پادری داشته و البته از یک متر مربع کمتر است. این فرش‌ها معمولاً با نقش و نگارهایی از طبیعت همراه شده که بعنوان تابلو فرش نیز از آن استفاده می‌شود. تبریز، کرمان و کاشان از مهم‌ترین شهرهای بافنده دورنما هستند. پشتی در ابعاد مختلف که برای تکیه دادن استفاده می‌شود، رومبلی، زین‌پوش که بیشتر در عشایر شهرت دارد و خرسک که فرشی درشت‌باف با پرزی بلند و دوام کم است نیز در این دسته‌بندی جای می‌گیرد. ذرع و نیم ذرع، دو ذرعی و سجاده‌ای نیز از دیگر اندازه‌های فرش هستند.

قالیچه

قالیچه، فرشی بسیار شناخته شده و محبوب است که کوچکتر از قالی است و در ابعاد متفاوتی بافته می‌شود. قالیچه‌های معروف ایران عبارتند از: قالیچه بلوچی، قالیچه قشقایی و بختیاری، قالیچه‌ افشار، بخارایی، زنجان، قالیچه عربی و قالیچه کردی. قالیچه‌های دیگری نیز وجود دارند که نام شهر محل بافت خود را به دوش می‌کشند. از جمله قالیچه ابریشمی قم. قالیچه‌‌ها در ابعاد مختلف بافته می‌شوند. دو متر در یک متر. یک‌ونیم متر در هفتاد سانتی‌متر. یک متر در یک‌ونیم متر از محبوب‌ترین ابعاد قالیچه‌ها هستند.

قالی

قالی، معروف‌ترین فرش دست‌باف ایرانی است که بازگو کردن ابعاد مختلف آن امری بیجاست. چرا که هر کدام از ما ایرانیان، چنان با وجود قالی در خانه‌های خود خو گرفته‌ایم که بعنوان جزئی از زندگی هر کدام از ما به شمار می‌آید. معمولاً پرز قالی‌های ایرانی از پشم می‌باشد. همانطور که در مطالب اخیر فرش آستان بیان کردیم، هر کدام از قالی‌های ایرانی به نام شهری که در آن بافته می‌شوند شهرت یافته‌اند. قالی مشهد، قالی تبریز، قالی کرمان و قالی یزد! البته برخی از قالی‌ها در ابعاد بسیار بزرگ بافته می‌شوند که جنبه تجملی و شکوه آنها بسیار زیاد است. مثلاً فرشی با ابعاد 4343 متر مربع، یکی از بزرگترین فرش‌هایی است که توسط کشور عمان سفارش داده شده است. حدود ۶۰۰ نفر بافنده روی این قالی کار کرده‌اند.

جنس فرش از نظر ممتاز بودن

فرش‌ها به لحاظ ممتاز بودن، جلوه‌های هنری بکارگرفته شده در آنها و دارا بودن جایگاه ویژه جهت قرار گرفتن در کلکسیون موزه‌ها، به شیوه‌های مختلفی بافته می‌شوند. ممکن است یک فرش دارای جلوه‌های بی‌نظیری باشد اما از کیفیت بالای مواد اولیه برخوردار نباشد. هم‌چنین ممکن است یک فرش تنها بخاطر قدمت تاریخی کهنی که دارد، جزئی از یک فرهنگ کهن بحساب بیاید و به این منظور در غرفه‌ای از موزه‌ها جاخوش کرده باشد. اما در کل فرش‌های زینتی و تزئینی در عناوینی از قبیل نقش برجسته، فرش دو رو، فرش چهره‌ای و فرش منظره‌ای خلاصه می‌شوند.

فرش نقش برجسته از جمله فرش‌های نفیسی است که کاملاً جنبه زینتی دارد و از آن بعنوان زیر انداز استفاده نمی‌شود. طرح این فرش‌ها دارای سطوح و برجستگی‌هایی می‌باشد. یکی از معروف‌ترین فرش‌های نقش برجسته، فرش بهارستان است که در زمان ساسانیان بافته شده است.

فرش دو رو، در هر طرف خود یک نفش منحصر بفرد دارد. این ایده، ابتکار هنرمندان ایرانیست بافت این فرش بدین صورت است که در دو طرف فرش، دو بافنده ماهر و ریزبافت قرار می‌گیرند. آشنایی آنها با تکنیک‌ها و فنون خاص فرش‌بافی یاعث می‌شود که در نهایت یک فرش با دو طرح متفاوت در دو روی آن بافته شود.

فرش‌های چهره‌ای و منظره‌ای نیز مشخصاً واضح و گویای نوع خود هستند. فرش‌های چهره‌ای از فرش‌هایی هستند که تصاویر مشاهیر و شخصیت‌های ملی و مذهبی و اسطوره‌ها را نشان می‌دهند. بافتن چنین طرح‌هایی نیاز به مهارت و دقت فراوانی دارد. چرا که کوچک‌ترین اشتباه در این بین باعث بوجود آمدن تصاویر بدترکیب می‌شوند که کل اثر را به چالش خواهند کشید.

نتیجه گیری

فرش‌ها به لحاظ رنگی که در آنها استفاده شده است نیز به دسته‌بندی متفاوتی تقسیم می‌شوند. فرش رنگ‌شده فرشی است که در آن از پرزهای رنگین استفاده شده است. منشا این رنگ‌ها ممکن است گیاهی، حیوانی یا مصنوعی باشند. فرش خودرنگ نیز فرشی است که الیاف آن رنگ نشده است که نمونه‌هایی از آن در گبه‌های عشایر استان فارس قابل مشاهده است.