فرش و قالی تبریز
در ادامه سلسله مطالبی که تحت عنوان تاریخچه فرش‌های ایرانی نوشتیم، در این مطلب به بررسی فرش و قالی مشهد خواهیم پرداخت. قالی تبریز از دیگر نمونه‌های مشهور قالی‌های ایرانی است که مشخصاً در تبریز بافته می‌شود. تبریز که بعنوان یکی از مهم‌ترین مراکز قالی‌بافی در تاریخ فرش‌بافی ایران و جهان به حساب می‌آید، امروزه از آن بعنوان شهر جهانی بافت فرش یاد می‌گردد.
تاریخچه فرش تبریز
هنر فرش‌بافی تبریز به دوران پیش از صفویه باز می‌گردد. چرا که در آن زمان بیشتر هنرمندان تبریزی اقدام به بازسازی و بازآفرینی این هنر دیرینه نمودند. حال آنکه در قرن پانزدهم، فرش از حالتی روستایی و کاربردی، به هنری پیشرفته و سلطنتی تبدیل شد. در این دوران، هنرمندان قالی‌باف تبریزی اقدام به ایجاد تحولاتی در زمینه فرش و قالی نمودند. چنانکه یان بِنِت، نویسنده کتاب فرش و قالی جهان، تعدادی از فرش‌های موجود در موزه‌های جهان را به تبریز نسبت داده است که از جمله ویژگی‌های بارز آنها، طرح مایه های اسلیمی و نقوشی از حیوانات و انسان‌هاست.
هم‌چنین زمانیکه صادرات فرش ایران به اروپا و آمریکا آغاز شد، هنرمندان تبریزی بودند که با شناخت سلیقه مردمان اروپا و آمریکا، دست به ابتکارات جدیدی در این زمینه زدند که نتیجه آن ایجاد طرح‌هایی بود که مورد پسند فرنگیان قرار بگیرد. فرش تبریز به هر لحاظ و درجه، از بهترین و مورد پسندترین فرش‌های جهان است. چه فرش‌های سلطنتی و زینتی که در دربارها و کاخ‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفتند و چه فرش‌هایی که صرفاً با اهداف تجاری بافته شده‌اند.
تبریز به لحاظ میزان فرش تولیدی نیز آمار خوبی ارائه داده است. در هفتاد سال گذشته، عمده طرح‌هایی که در بافت فرش تبریز از آنها استفاده می‌شد عبارتند از:لچک و ترنج، گلدانی و درختی، محرابی، قندیل دار، شکارگاه، گلفرنگ، منظره بافی و نقش‌های هندسی. فرش تبریز در ابعاد مختلف و بسیاری بافته شده است که از کوچکترین ابعاد شروع شده و به مقیاس‌های بسیار بزرگ می‌رسد. اما کناره بافی و گلکی کمتر مورد پسند فرش‌بافان تبریزی واقع شده است.
ویژگی‌های فرش تبریز
خلاقیت و ابتکار از بارزترین ویژگی‌های بافندگان فرش تبریز است. چرا که در طول زمان ثابت کرده‌اند که آنها با ترکیب طرحها و رنگ‌های مختلف با هم، دائماً در حال ایجاد طرح‌های جدیدی هستند که همگی نیز مورد توجه غالب علاقمندان قرار می‌گیرد. طروات و شادابی که در رنگ فرش‌های تبریز موجود است، آن را بیش از بقیه گزینه‌ها متمایز از سایر فرش‌ها نموده است. امروزه طرح‌های لچک و ترنج، دختی، گلدانی و بته جقته از طرح‌های مورد استفاده بافندگان تبریزی می‌باشد. بخصوص قالی‌های لچک و ترنج از چنان زیبایی برخوردارند که تقریباً در تمام استان آذربایجان از آن استفاده می‌شود.
نوع بافت این فرش‌ها در جای تا جای استان آذربایجان متفاوت است. اما تقریباً می‌توان گفت که گره ترکی، وجه اشتراک تمام قالی‌های تبریز می‌باشد. پیشتر در قالی‌هایی که عشایری بافت بودند، از پودهای ضخیم برای بافت فرش استفاده می‌شد. فرش‌های جدید تبریز بیشتر در ابعاد دو متر در سه متر، دو نیم در سه نیم و سه در چهار می‌باشد. ابعادی که از این کوچکتر باشد، سابقاً در فرش‌های قدیمی بافت تبریز یافت می‌شود. حال آنکه علاوه بر شکل مستطیلی فرش، نوع دایره‌ای و چندضلعی آن نیز رواج یافته است. رج این قالی‌ها از ۲۴ شروع شده و ممکن است تا ۱۱۰ رج ادامه پیدا کند.
در سده‌های دوازدهم تا شانزدهم میلادی، تبریز عروجی در هنر فرش‌بافی بود. به جای گذاشتن چیزی حدود ۲۰۰ اثر هنری و هم‌چنین ادغام هنر فرش‌بافی و نگارگری در آن زمان، اتفاقاتی بودند که باعث شدند فرش و قالی تبریز، جایگاه ویژه‌ای در بین هنرها پیدا کند.
ابتکارات در فرش و قالی تبریز
همانطور که پیشتر گفتیم، فرش تبریز به دلیل ابتکاراتی که در آن توسط هنرمندان صورت گرفته است، بسیار مورد توجه جهان قرار گرفت. استفاده از طرحها و رنگ‌ها به گونه‌ای که باعث ایجاد پرسپکتیو و عمق بخشیدن به فرش می‌شود از جمله این ابتکارات است. هم‌چنین می‌دانیم که اغلب هنرمندان فرش‌باف از طرح برای پر کردن فضاهای خالی فرش استفاده می‌کنند. حال آنکه هنرمندان تبریزی با استفاده از هارمونی رنگ‌ها توانسته‌اند خلاقیت جالبی در این کار به خرج دهند. به کارگیری سایه روشن در فرش برای عمق بخشیدن به آن، دورگیری با استفاده از ابریشم در رنگ‌های مختلف از دیگر این خلاقیت‌ها هستند.
در فرش تبریز طرحی وجود دارد که به طرح زیر خاکی معروف است. این طرح که رنگ‌های آن بژ، سدری و زیتونی می‌باشد، حالتی کهنه و زیر خاکی به خود گرفته است. طرح‌هایی که در این فرش استفاده می‌شود، غالباً چهره هنرمندان، پادشاهان و سلاطین گذشته ایران و مشاهیر ادبی تاریخ ایران می‌باشند.
